To jest kręgosłup miasta. Musimy o niego dbać [ZDJĘCIA]

Kiedyś nie było podziału na jezdnię i chodnik. Wprowadził go dopiero zachodnioeuropejski trend na wyznaczanie trotuarów dla pieszych. Na początku XX wieku z traktu, gdzie można było swobodnie spacerować całą szerokością jezdni wyparły mieszkańców samochody. Przez kilkadziesiąt lat musieli oni poruszać się niezbyt szerokimi chodnikami tuż przy kamienicach. Natomiast środkiem Krakowskiego Przedmieścia poruszały się samochody, a później też pojazdy komunikacji miejskiej. Spora część mieszkańców pamięta zapewne jak ul. Świętoduską pod górę jechały wypełnione pasażerami autobusy. Nie skręcały one jednak w ulicę Bajkowskiego (niegdyś Przystankową) znajdującą się na tyłach ratusza. Zamiast tego przecinały Krakowskie Przedmieście i wąską ul. Przechodnią przeciskały się na plac Wolności, by po chwili skręcić w prawo i zatrzymać się na przystanku znajdującym się w miejscu fontanny z wieżą ciśnień.

REP. ALBUM LUBLIN TRZECH POKOLEŃ

Natomiast po dzisiejszym deptaku swobodnie jeździły trolejbusy podpięte pod trakcję rozwieszoną między elewacjami kamienic. Rozjeżdżały się na rondzie znajdującym się przy Bramie Krakowskiej.

Jednak nie zawsze Krakowskie Przedmieście należało do samochodów, wozów i innych pojazdów. Przez wiele wieków piesi mogli swobodnie poruszać się całą szerokością taktu. Dlatego przypominamy jak dzisiejszy deptak zmieniał się na przestrzeni wieków.

W zasadzie jak wyglądał i funkcjonował ten obszar w okresie przed lokacją Lublina nie do końca wiadomo. Był to główny trakt komunikacyjny prowadzący od strony Krakowa w kierunku Lwowa i Włodzimierza czyli na linii wschód ? zachód.

? Oczywiście przedmieście funkcjonowało jako część aglomeracji miejskiej zapewne już w XIV wieku. Tylko wówczas jeszcze nie jako część miasta lokacyjnego. Trudno też powiedzieć jak wyglądało nazewnictwo na tamtym obszarze w XIII wieku, bo nie mamy na ten temat żadnych źródeł ? mówi Marek Stasiak z biura miejskiego konserwatora zabytków, który zajmował się badaniem przeszłości tego fragmentu Lublina.

Jak dodaje Hubert Mącik, miejski konserwator zabytków nazwy przedmieść były powszechne w całej Europie Środkowej, nie tylko w Polsce. ? Najczęściej przedmieścia nazywano od miast, w kierunku których prowadziły trakty. Dlatego w Lublinie mieliśmy przedmieście krakowskie od strony zachodniej i przedmieście lwowskie czyli dzisiejszą Kalinowszczyznę od wschodu ? wyjaśnia Mącik.

Jednak nie wszyscy mogą zdawać sobie sprawę, że Krakowskie Przedmieście w początkach jego funkcjonowania nie było wydzieloną ulicą. ? To był pewien ciąg komunikacyjny, droga o ważniejszym znaczeniu. Kiedy Lublin uzyskał swoją formę lokacyjną wówczas najprawdopodobniej w jego najbliższym otoczeniu pojawiło się pewne zagospodarowanie terenu ? tłumaczy Marek Stasiak.

Zabudowania skupiały się właśnie wzdłuż tego traktu, w bezpośrednim sąsiedztwie miasta i bramy, od pewnego momentu zwanej Krakowską. Istniały też w sąsiedztwie drugiego traktu czyli obecnej ul. Narutowicza, który powstał prawdopodobnie wcześniej niż Krakowskie Przedmieście. ? To był naturalny kierunek rozwoju, ale też zarazem najistotniejszy, bo mający miejsce przy szlaku prowadzącym w kierunku stolicy. To też na pewno miało spore znaczenie ? przekonuje Hubert Mącik.

Dzisiejszy deptak w średniowieczu miał zupełnie inną formę niż dziś. To w zasadzie była skrajna, północna część wielkiego placu funkcjonującego przed miastem. Oczywiście jego część pełniła funkcję ciągu komunikacyjnego. Wzdłuż niego zaczęły też powstawać zabudowania. Trudno powiedzieć jaki miały one na początku charakter, bo są tylko dwa ślady z tego okresu. Jednym z nich są resztki kościoła świętego Ducha, ufundowanego w 1419 roku. ? Nie wiadomo jaka była jego pierwotna forma. Być może w obecnym kościele są jakieś pozostałości XV-wiecznej świątyni w stylu gotyckim, jednak pewności co do tego nie ma. Istnieją bowiem przekazy z początku XVII wieku, że kościół w tym miejscu budowano na nowo ? opowiada miejski konserwator zabytków.

Pozostałą część tego terenu, rozciągającą się w kierunku zachodnim stanowiły głównie ogrody i pola warzywne. ? To było zaplecze gospodarcze miasta. W tym obszarze występowała zabudowa o ekstensywnym charakterze, nie była to zabudowa zwarta. Być może występowały tu także takie elementy jak chociażby karczma. To jednak wyłącznie przypuszczenia ? dodaje Marek Stasiak.

W kolejnych latach, pod koniec średniowiecza nieco zmienia się charakter dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia. Zaczynają powstawać warsztaty rzemieślnicze i produkcyjne. ? Był to taki obszar produkcyjny, przemysłowo-rolniczy. Swoje zakłady mieli tu garncarze, kaflarze, być może też kowale. O tym mogłaby świadczyć nazwa ulicy Kowalskiej czyli dzisiejszej ul. Zielonej ? zauważa Hubert Mącik.

W XVI wieku pojawiają się pierwsze wzmianki o nazwie. Wtedy też zachodzą tu kolejne zmiany. Wówczas przedmieścia były miejscami, w których często wybuchały pożary. Jeden z nich zdarzył się w czwartek, w dzień Wniebowstąpienia Pańskiego roku 1557. Ogień rozprzestrzeniał się sprzed Bramy Krakowskiej i objął teren od Żmigrodu po zabudowania brygidek. Spłonęła w nim duża część głównie drewnianych zabudowań znajdujących się na Krakowskim Przedmieściu. Po tym nieszczęściu, za zgodą króla Zygmunta Augusta nastąpiła regulacja przestrzenna tego obszaru. Wzdłuż traktu komunikacyjnego, który dziś stanowi ul. Krakowskie Przedmieście (od Bramy Krakowskiej do dzisiejszej ul. Staszica) wydzielono działki o dość regularnych parametrach. Taki zabieg pozwolił uformować przestrzeń na odcinku od murów obronnych i Bramy Krakowskiej do wysokości dzisiejszej ul. Staszica czy nawet Kapucyńskiej, których oczywiście wówczas jeszcze nie było. Samo Krakowskie Przedmieście zyskało charakter długiego rynku. ? To w rezultacie doprowadziło do powstania takiej funkcji jaką widzimy dzisiaj, bo przecież te podziały własnościowe właśnie wtedy wytworzone w dużym stopniu utrzymały się właściwie do dziś ? mówi Hubert Mącik.

W tym czasie najprawdopodobniej zaczęła się też kształtować zabudowa murowana, co było konsekwencją pożaru. Stawiając budynki murowane ich właściciele w pewien sposób zabezpieczali się przed konsekwencjami pożarów. Straty z nich wynikające w przypadku takiej zabudowy były bowiem zdecydowanie mniejsze. ? Ten obraz, w niewielkim zakresie, możemy oglądać na zachowanym planie Karola Bekiewicza z połowy XVII wieku. On już pokazuje część Krakowskiego Przedmieścia, tę przy kościele św. Ducha jako wytyczoną w parametrach podobnych do dzisiejszych ? mówi Marek Stasiak.

Natomiast na wysokości ul. Staszica zaczynało się rozwidlenie dróg. Jedna z nich to dzisiejsze Krakowskie Przedmieście, natomiast druga prowadziła w stronę Wieniawy oraz dalej najprawdopodobniej w kierunku Mazowsza. Właśnie w miejscu tego rozdroża pojawia się pewna przestrzeń, w późniejszym czasie znana jako plac Litewski. Dlaczego? Bo prawdopodobnie tutaj w 1569 roku, gdy zawierana była unia polsko-litewska, mogła obozować szlachta litewska. 19 lipca 1569 roku na sejmie unijnym doszło do złożenia królowi polskiemu hołdu przez księcia pruskiego Albrechta II Fryderyka Hohenzollerna. Prawdopodobnie miało to miejsce właśnie na terenie dzisiejszego deptaka.

W tym czasie Krakowskie Przedmieście stało się rodzajem wydłużonego rynku. W kramach czy na straganach odbywał się handel. Na grafice Bekiewicza z 1649 roku zauważymy, że w pobliżu ul. Koziej odbywał się handel zbożem, tu stały wagi je ważące. Mogło ono trafiać do Lublina nawet z dość odległej Rusi.

Kolejne lata nie przynoszą wielkich zmian na Krakowskim Przedmieściu. Podkreślić trzeba jednak, że przestrzeń publiczna, którą było wówczas w niczym nie przypomina tej dzisiejszej. ? Pokazuje to grafika Aleksandra Orłowskiego z początku XIX wieku. Na Krakowskim Przedmieściu pełno jest błota, a mieszczanie załatwiają swoje potrzeby fizjologiczne na ulicy pod murem. Tak to zresztą wyglądało bez kanalizacji. Ta przestrzeń publiczna nie była obszarem, gdzie w sposób restrykcyjny przestrzegano dobrych obyczajów. Tam gdzie się stało tam się załatwiało problem. A publicznych toalet nie było ? tłumaczy Marek Stasiak. I dodaje: ? Są grafiki, które pokazują ten odcinek wąskiego Krakowskiego Przedmieścia z bodajże dwoma głębokim rynsztokami, przez które przechodzą kładki od kamienicy w kierunku osi drogi.

Sama nawierzchnia Krakowskiego Przedmieścia na przestrzeni lat stawała się coraz gorsza. O ile jeszcze w średniowieczu podłoże było odpowiednio spreparowane, w niektórych miejscach wyłożone np. drewnem, to kilka wieków później była to po prostu ubita, gliniasta nawierzchnia. W lecie wzbijały się nad nią tumany kurzu. Jesienią trzeba było brodzić po kostki w błocie. Gdy któregoś razu, w drodze do Kaniowa, do Lublina przyjechał król Stanisław August jego kareta utknęła w błocie, najprawdopodobniej właśnie na Krakowskim Przedmieściu. Trzeba było ją ciągnąć wołami, ale to zamiast pomóc sprawiło, że ugrzęzła aż po osie.

Do początku XIX wieku Krakowskie Przedmieście praktycznie się nie zmieniało. Jego przestrzeń ulega w zasadzie tylko niewielkim liftingom. W późniejszym okresie zaczyna ono nabierać charakteru ulicy, która prowadzi już na plac Litewski, czyli miejsca znanego z różnego rodzaju parad wojsk, w czasie kiedy Lublin był pod zaborem rosyjskim.

Na trakcie pieszym zaczynają pojawiać się bruki, chodniki, ustawiane są latarnie. ? W II połowie XIX wieku, po powstaniu Ogrodu Saskiego Krakowskie Przedmieście, ale nie tylko ten dzisiejszy deptak staje się też traktem, którym spaceruje się właśnie w drodze do Ogrodu. Ruch tu odbywa się konno, pieszo i wozami ? wyjaśnia Hubert Mącik.

Kolejne zmiany przynosi początek wieku XX, kiedy na ulicach zaczynają się pojawiać samochody. Na Krakowskim Przedmieściu zostają wydzielone niewielkie chodniki, wzdłuż kamienic. Środek traktu zaczyna służyć właśnie autom, a nie jak wcześniej wszystkim użytkownikom. ? To jest jeszcze przed I wojną światową. Wtedy pojawia się takie dążenie do tego, żeby robić dla pieszych trotuary przy bardziej reprezentacyjnych ulicach. Do Lublina też ta moda dociera, choć z pewnym opóźnieniem ? przyznaje miejski konserwator zabytków.

REP. ALBUM LUBLIN TRZECH POKOLEŃ

Podczas I wojny światowej kamienice na Krakowskim Przedmieściu nie ucierpiały wcale. Lublin był wyjątkiem, bo inne miasta na Lubelszczyźnie często były doszczętnie spalone. Dopiero II wojna światowa powoduje duże zniszczenia. Zbombardowany hotel Victoria czy zburzone kamienice przy dzisiejszym placu Czechowicza i placu Łokietka to tylko niewielka część zniszczeń na Krakowskim Przedmieściu i jego okolicach.

Po wojnie część kamienic zostaje odbudowana, inne zastępują zupełnie nowe budowle. Dziś nie ma już choćby śladu po hotelu Victoria.

Natomiast na dzisiejszym deptaku pojawia się asfalt, a kilka lat po wojnie też trakcja trolejbusowa. Między kamienicami mkną auta i pojazdy komunikacji miejskiej. Tak jest przez kilkadziesiąt lat.

Dopiero lata 90. przynoszą znaczącą zmianę. Prezydent Paweł Bryłowski postanawia przebudować fragment Krakowskiego Przedmieścia, od placu Łokietka, a w zasadzie ratusza do ul. Kapucyńskiej w deptak. Zadania podejmuje się biuro projektowe Jacka Cieplińskiego. Pojawia się nawierzchnia z kostki brukowej, akacje (później wymienione na klony), nowe oświetlenie. Samochody zostają wyrzucone, a Krakowskie Przedmieście staje się traktem pieszym. W lecie wystawiane są ogródki restauracyjne, przestrzeń zaczyna tętnić życiem.

JAKUB ORZECHOWSKI

Na pytanie czy to był dobry krok w 1998 roku Bryłowski odpowiedział ?Wyborczej? tak: ? Krakowskie Przedmieście, ten kręgosłup miasta przebudowaliśmy z powodu tego, co jest pod ziemią, całej miejskiej infrastruktury. To jest inwestycja w XXI wiek. Przy okazji zrobiliśmy ładną nawierzchnię, deptak i ludzie są zadowoleni. A gdybyśmy nie zabrali stamtąd ruchu kołowego, domy zaczęłyby się walić.

O tym, że była to zmiana na lepsze mówią też przedstawiciele biura miejskiego konserwatora zabytków. Ten zabieg z lat 90. XX wieku przywrócił wczesną formę Krakowskiego Przedmieścia, znaną z XVI wieku, takiego wnętrza o charakterze rynkowym, długiego, niepodzielonego wnętrza. Funkcjonowało jako rodzaj salonu, w pewnym momencie zaczęło nawet zagrażać Staremu Miastu ? wspomina Marek Stasiak.

Hubert Mącik: ? Na Krakowskim Przedmieściu mamy do czynienia z dużą ilością bardzo ciekawych, wręcz malarskich powiązań widokowych. Stając przy kościele kapucynów, przy hotelu Europa widzimy wspaniałe zamknięcia panoramy miasta, akcenty wież, które nam się dynamicznie zmieniają. To są elementy, które powinny być dominantami. Natomiast kiedy staniemy na placu Łokietka, tyłem do Bramy Krakowskiej całe Krakowskie Przedmieście jest do objęcia wzrokiem. Ten łuk Krakowskiego Przedmieścia powoduje, że rytm południowej pierzei tak się nam pięknie, łukowato eksponuje dzięki temu, że te wszystkie akcenty wystroju ulicy są niżej. Nie ma takich elementów, które byłyby dominujące nad tą historyczną strukturą. I tak powinno zostać.

Władze Lublina chcą w 2018 roku przeprowadzić lifting deptaka. Według prezydenta ten obecny się zestarzał i potrzebuje odświeżenia. Na czym wspomniany zabieg miałaby polegać? Przede wszystkim wymieniona zostanie nawierzchnia. Kostkę brukową ma zastąpić granitowa. Według koncepcji nie zmieni się jej kolor. Po jednej stronie będą, tak jak obecnie drzewka. Jednak będzie ich o kilka mniej. Często niszczone klony mają zastąpić wiśnie kuliste, kwitnące w różnych kolorach w zależności od pory roku. Drzewa mają być umieszczone w kamiennych osłonach, wokół których będą ławki z egzotycznego drzewa wraz z iluminacją. Taki zabieg ma spowodować, że zieleń będzie lepiej zabezpieczona przed niszczeniem. Jednak zbyt duże osłony nie podobają się restauratorom, którzy twierdzą, że byt mocno podzielą one przestrzeń, a w lecie utrudnią rozstawienie ogródków lub poruszanie się po deptaku. Według propozycji biura projektowego Jacka Cieplińskiego, które opracowało koncepcję po drugiej stronie deptaka miałoby stanąć kilka wysokich na ok. 9 metrów latarń z oświetleniem ledowym. Od ul. Świętoduskiej do pl. Łokietka będą nieco niższe, ale też ledowe latarnie. Nie wszystkie zmiany przypadły do gustu mieszkańcom Lublina. Do ratusza wpłynęło kilkadziesiąt uwag, spora grupa osób wytykała też ich zdaniem błędne rozwiązania podczas spotkania publicznego. Urzędnicy konsultowali się też z restauratorami, osobami niepełnosprawnymi i seniorami. Teraz zebrane uwagi zostaną przekazane do biura projektowego Architekci usiądą wspólnie z urzędnikami z ratusza i zastanowią się, które z uwag warto byłoby uwzględnić, a które jednak nie nadają się do realizacji. Efektem ich prac ma być nowa koncepcja liftingu deptaka, która ponownie będzie zaprezentowana publicznie. Koszt modernizacji deptaka miasto szacuje na ok. 7 mln zł.