Nazwy wielu lubelskich ulic nie były stałe i ulegały przeobrażeniom, począwszy od okresu staropolskiego. Obecną ul. Złotą w różnych okresach historycznych nazywano m.in. Dominikańską, Do Kościoła, św. Stanisława lub Do Ojców Dominikanów. Jeszcze na początku XVI w. ul. Rybną określano w dokumentach mianem Łaziebnej, Jezuicką - Kowalskiej, Olejną - Różanej (później też Menniczej lub Minczarskiej), zaś Bramową - Krakowskiej (później także Przyrynku).
Na początku XIX w., niedługo po powołaniu do życia Królestwa Polskiego bodaj po raz pierwszy zaczęto zmieniać dotychczasowe, historyczne nazwy niektórych ulic, chcąc w ten sposób upamiętnić ważne wydarzenia historyczne bądź znamienite postacie. W taki właśnie sposób w 1816 r. ul. Korce zmieniono na Królewską (na pamiątkę odwiedzin miasta przez ówczesnego "króla" Polski, cara Aleksandra I), zaś w 1822 r. ul. Panny Marii na Namiestnikowską (na cześć ówczesnego namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka).
Pierwsze w XX w. zakrojone na szerszą skalę zmiany w nazewnictwie lubelskich ulic miały miejsce w okresie I wojny światowej, niedługo po zajęciu Lublina przez wojska państw centralnych i powołaniu do życia po niemal półwiecznej przerwie samorządu miejskiego. Obok nowej sytuacji politycznej impulsem do zmian w tej dziedzinie były przypadające w tym okresie ważne rocznice historyczne - 125-lecie uchwalenia Konstytucji 3 maja (1916 r.) oraz stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki (1917 r.). Z okazji pierwszego z powyższych jubileuszy dotychczasową ulicę Czechowską przemianowano na 3 Maja, zaś część Szpitalnej na Hugona Kołłątaja. Rok później szosie warszawskiej nadano miano alei Racławickiej, a Gubernatorską zamieniono na T. Kościuszki.
Ostatnia ze zmian obok wymiaru rocznicowego "załatwiała" również inny ważki problem, polegający na pozbyciu się niechcianej spuścizny porozbiorowej (miano Gubernatorskiej ulica zyskała niedługo po jej wytyczeniu w latach 80. XIX w. na cześć ówczesnego carskiego gubernatora Guberni Lubelskiej Konstantina Andriejewicza Liszyna). Patriotyczne motywy przyświecały zapewne radzie miejskiej także przy okazji pozostałych transformacji nazewniczych w okresie I wojny światowej, kiedy to np. plac przed Bramą Krakowską zwany do tej pory Królewskim postanowiono nazwać imieniem króla Władysława Łokietka (zapewne z okazji 600-lecia nadania przed tego właśnie władcę praw miejskich Lublinowi), a ulicę określaną mianem Do Wieniawy przemianowano na ul. Jana Długosza.
Porównując stare plany Lublina z tymi sporządzonymi w okresie międzywojennym, uważny obserwator zauważy wyraźną ekspansję miasta niemal we wszystkich kierunkach. Wiązało się to z brzemienną w skutki decyzją austriackich władz okupacyjnych jeszcze z 1916 r. włączenia w obręb granic administracyjnych miasta sąsiadujących z nim osad, wsi, folwarków, a nawet osobnych miasteczek, takich jak Wieniawa. W wyniku tego posunięcia całkowita powierzchnia Lublina zwiększyła się ponad trzykrotnie, a wśród nowych dzielnic miasta znalazły się obok Wieniawy m.in. Bronowice, Kośminek, Majdan Tatarski, Rury Brygidkowskie i Rury Świętokrzyskie.
Wchłonięcie przez miasto tak dużych obszarów spowodowało konieczność ich odpowiedniego włączenia w dotychczasowy system komunikacyjny, jak również - wraz z postępującą rozbudową przestrzeni miejskiej - potrzebę wytyczenia zupełnie nowych ulic i arterii, dla których trzeba było wybrać odpowiednie nazwy. Z drugiej strony nie zaprzestano procederu zmiany nazw ulic istniejących już od wielu lat i położonych w ścisłym centrum Lublina. Oba procesy przebiegały równocześnie, przybierając czasami formę pojedynczych inicjatyw motywowanych nadzwyczajnymi okolicznościami, czasami zaś całej serii dokonywanych w tym samym czasie przeobrażeń nazewniczych, czy też nadawania nowych nazw całym grupom świeżo powstałych ulic. Wśród okolicznościowych czy też jubileuszowych przekształceń tego typu wskazać można datowaną na 1934 r. zmianę nazwy reszty ul. Szpitalnej (niegdyś także Wizytkowskiej) na Peowiaków przeprowadzoną z okazji 20-lecia powstania tej organizacji, czy też przekształcenie dwa lata później Niecałej w ul. Kazimierza Wyszyńskiego, na cześć pochodzącego z Lublina i zmarłego niedawno wybitnego polskiego dyplomaty.
Na podobnej zasadzie uhonorowano także kilku innych zasłużonych dla miasta i kraju oficjeli, polityków i żołnierzy.
W drugiej połowie lat 30. w Lublinie pojawiały się np. ulice: zamordowanego w 1934 r. przez ukraińskiego nacjonalistę ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego (dawniej ul. Powiatowa, obecnie 1. Armii Wojska Polskiego), zmarłego śmiercią tragiczną w wyniku katastrofy lotniczej gen. Gustawa Orlicz-Dreszera (wcześniej al. Zgody, obecnie ul. I. Radziszewskiego) oraz zmarłego w 1936 r. prezydenta miasta Lublina Józefa Piechoty (obecnie ul. Obrońców Pokoju).
Za niektórymi zmianami stały czynniki natury politycznej, jak np. za przekształceniem ul. Foksal (od rosyjskiego słowa oznaczającego dworzec) na ul. 1 Maja, której dokonała w 1928 r. zdominowana przez ugrupowania lewicowe lubelska rada miejska.
Niezmierne popularne były nadal nazwy o charakterze patriotycznym, nawiązujące np. do wybitnych postaci w historii Polski - stąd też ul. Poczętkowską (od znajdujących się przy niej kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztoru Karmelitanek Bosych, zwanych też początkami) przemianowano na ul. St. Staszica, ul. Obwodową na Józefa Sowińskiego, zaś obszernemu placowi przed przebudowaną na kościół katolicki dawną cerkwią garnizonową przy al. Racławickich nadano nazwę 11 Listopada.
Wiele oddolnych inicjatyw zmian dotychczasowych nazw ulic nie doczekało się realizacji. Na przykład w 1935 r. żydowskie organizacje kombatanckie przy wsparciu ówczesnego wojewody i prominentnych czynników wojskowych zabiegały o nadanie dwóm ulicom w żydowskiej części miasta (pod uwagę brano m.in. ul. Lubartowską, Szeroką i Kowalską) imion bohaterów walki o niepodległość ojczyzny: pułkownika Berka Joselewicza oraz poległego w 1915 r. oficera Legionów Polskich Bronisława Mansperla. Planów tych zrealizować się nie udało, jednak co ciekawe imię Berka Joselewicza - i to na planie miasta z 1932 r. - nosi Nowy Plac Targowy, czyli tzw. targ żydowski przy ul. Lubartowskiej.
Niespełna rok po wybuchu wojny niemieckie władze okupacyjne opracowały pierwsze wytyczne w sprawie przemianowywania wybranych ulic, w których nakazano starostwu miejskiemu uważne sprawdzenie, czy wśród dotychczasowych patronów nie ma osób związanych z bierną lub czynną walką z Niemcami, takich jak np. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski czy francuski marszałek Ferdinand Foch. Kilka miesięcy później do listy tej dodano także wybitne postacie z historii Polski (np. Władysław Łokietek), twórców polskiej kultury (np. Jan Matejko), działaczy socjalistycznych (np. Ignacy Daszyński) czy też Żydów (np. Ludwik Zamenhof).
Według znawcy okupacyjnego Lublina Józefa Kasperka, od początku wojny aż do sierpnia 1943 r. nowe nazwy otrzymały 92 ulice i place w mieście. Większość z nich stanowiły dosłowne niemieckie przekłady nazw dotychczasowych typu: Gartenstrasse - Ogrodowa, Königstrasse - Królewska, Schmiedestrasse - Kowalska, Torgasse - Bramowa, Ziegengasse - Kozia. Część nowych nazw stworzono poprzez proste skojarzenia, np. ulicę Leszczyńskiego przekształcono na Parkstarsse (Parkową), Narutowicza na Theaterstrasse (Teatralną), zaś Świętoduską na Marktstrasse (Targową). Innym przywrócono stare nazwy w brzemieniu niemieckim: 1 Maja z powrotem stała się ulicą Dworcową (Bahnhofstrasse), a Peowiaków Szpitalną (Spitalstrasse). Do szczególnych przypadków należały te ulice (i place), które uhonorowano patronami "osobowymi", wybierając do tego celu głównie zmarłych lub poległych dygnitarzy i bohaterów nazistowskich: ministra zdrowia III Rzeszy Gerharda Wagnera (ul. Cicha), głównego rzeźnika podczas słynnej nocy długich noży Theodora Eicke (ul. Legionowa), młodocianego autora późniejszego hymnu NSDAP Horsta Wessela (ul. Żwirki i Wigury), a także zabitego przez czechosłowackich patriotów niesłynnego szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heidricha (ul. M. Skłodowskiej). Honorowano także jeszcze żyjących: rzecz jasna samego Hitlera, nadając jego imię placowi Litewskiemu, czy też bohatera I wojny światowej feldmarszałka von Mackensena (ul. 3 Maja).
Wśród hitlerowskich kuriozów nazewniczych wymienić można przekształcenie ul. L. Lisa-Kuli na ulicę Krzyżacką (Deutschherrenstrasse), a placu Łokietka na Mainzerplatz (plac Moguncki). Ostatnia z nazw miała zapewne nawiązywać do postaci Franciszka z Moguncji, który w 1342 r. otrzymał z królewskich rąk wójtostwo lubelskie, a przez hitlerowską propagandę traktowany był niemal w kategoriach niemieckiego ojca założyciela Lublina.
Podobny do nazistów rozmach reprezentowały także nowe władze komunistyczne, które już kilka lat po zakończeniu wojny zabrały się za porządkowanie nazewnictwa lubelskich ulic. Początki były niewinne, a wręcz chwalebne, jak chociażby decyzja z lipca 1946 r. przemianowania części ul. Fabrycznej na Drogę Męczenników Majdanka.
Później zwykle było już tylko gorzej. W lutym 1947 r. na wniosek PPR Miejska Rada Narodowa z okazji wyboru Bolesława Bieruta na stanowisko prezydenta Polski postanowiła nadać jego imię ul. Królewskiej. Na tej samej sesji samorządu miejskiego radni PPS zawnioskowali o przemianowanie ul. Kapucyńskiej na Ignacego Daszyńskiego, skądinąd zasłużonego dla sprawy niepodległości socjalistycznego premiera tzw. rządu lubelskiego z 1918 r. Nazwy zmieniano hurtowo, często z okazji rocznic ważnych wydarzeń w historii PRL, tudzież 22 lipca, czyli w tzw. Narodowe Święto Odrodzenia Polski. Tego właśnie dnia w 1949 r. postanowiono się np. rozprawić z niepoprawnymi politycznie reliktami epoki sanacyjnej, zastępując je imionami bohaterów komunistycznych. Wśród nowych patronów pojawili się wówczas m.in.: Georgi Dymitrow (ul. Radziwiłłowska), Marceli Nowotko (ul. Orlicz-Dreszera), Wincenty Pstrowski (ul. Peowiaków) i Małgorzata Fornalska (ul. Beliniaków). Zmieniano historyczne i utrwalone od wieków nazwy ulic pozostawione w spokoju nawet przez Niemców, celując zwłaszcza w te o charakterze "klerykalnym". Pod koniec marca 1951 r. zmieniono nazwy kolejnych 27 ulic, w tym niemal wszystkie, których nazwa przywoływała skojarzenia religijne: Bernardyńską przekształcono w J. Dąbrowskiego, Ewangelicką w Ludwika Waryńskiego, Świętoduską w Hanki Sawickiej, zaś Dominikańską w Sebastiana Klonowica. Przy okazji rozliczono się z przeoczonymi wcześniej sanacyjnymi "niedobitkami": Władysławem Beliną-Prażmowskim (ul. Róży Luksemburg) czy Józefem Piechotą (ul. Obrońców Pokoju).
Uwieńczeniem obsesyjnej manii zmian nazewniczych w imię jedynie słusznej ideologii było przemianowanie placu Litewskiego na plac Józefa Stalina, zaś ul. Nowej na Stalingradzką. Były to zresztą dwa odosobnione przypadki, z których się wycofano już kilka lat później (plac Stalina stał się na powrót Litewskim, zaś Stalingradzka została przekształcona w Rady Delegatów). Na cofnięcie pozostałych zmian przyszło Lublinowi czekać aż do początku lat 90.
Warto jednocześnie pamiętać, że do II wojny światowej pokaźną część społeczności Lublina stanowiła mniejszość (czasami, zwłaszcza w połowie XIX w. większość) żydowska. Lubelscy Żydzi posiadali własny jidyszowy system nazewniczy wielu lubelskich ulic, a zwłaszcza tych położonych w obrębie tradycyjnej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Wiele nazw żydowskich było zniekształceniami nazw oficjalnych, rosyjskich i polskich (np. na ul. Ruską mówiono Rajsze, na Czwartek zaś Czutyk), ich dokładnymi przekładami na język jidysz (np. ul. Podzamcze - Unter Szlos, ul. Krakowskie Przedmieście - Krakojer Forsztot) lub też - w sporadycznych przypadkach - określeniami zupełnie niezależnymi od form urzędowych (Aptejk Gesl, czyli uliczkę Apteczną nazywano ul. Cyruliczą, Cwiszn Gast Hejzer, czyli Między Zajazdami - ul. Kowalską, zaś Unter Lazer, czyli Pod Łazarzem - ul. Podwale).
Co ciekawe lubelscy Żydzi używali własnych, specyficznych nazw niewielkich uliczek, które w ogóle nie posiadały nazewnictwa oficjalnego. Niewielki przesmyk łączący ul. Jateczną z Szeroką określano np. mianem Mesim Gesl (Zaułka Umarłych), gdyż właśnie nim przechodziły kondukty pogrzebowe z wielkiej synagogi na cmentarz. Niektóre z żydowskich toponimów były wręcz mylące. Bardzo popularnym miejscem, wyznaczającym do pewnego stopnia centrum lubelskiej dzielnicy żydowskiej, był tzw. Jidisze Brik, czyli Most Żydowski. Wbrew jednak nazwie nie określał on przeprawy przez rzekę, ale niewielką uliczkę u zbiegu Szerokiej z Zamkową, Krawiecką i Podwalem (ludność chrześcijańska określała to miejsce mianem Psiej Górki).
* Dr hab. Adam Kopciowski jest adiunktem w Zakładzie Kultury i Historii Żydów UMCS
Ogłoszenie Płatne
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze