Kiedyś były symbolami, dziś tych budynków już nie ma. Wiesz w którym miejscu stały? [ZDJĘCIA]

W czerwcu 2017 r. zakończył się wielki remont placu Litewskiego. Z każdym dniem prac przybywało nowych znalezisk. Robotnicy odkopali ludzkie szczątki, kilkanaście denarów wybitych za czasów Jagiellonów, potłuczone naczynia pochodzące z XVI i XVII wieku, a pod fontanną fundamenty prawosławnego soboru. To jeden z wielu budynków w Lublinie, który dziś funkcjonuje już tylko na kartach historii.

JAKUB ORZECHOWSKI

Sobór pw. Podwyższenia Krzyża Świętego na przełomie XIX i XX wieku był główną świątynią prawosławną w Lublinie. Zaprojektował go generał Władimir Chlebnikow. W 1872 roku wydano zgodę na budowę cerkwi, rok później uroczyście położono kamień węgielny, a w 1876 roku odbyło się już tu pierwsze nabożeństwo. Wzniesioną z cegły i kamienia świątynię otaczał plac obsadzony dębami. Niewiele wiadomo o wewnętrznym wyglądzie soboru. Do naszych czasów przetrwała jedynie kopia cudownej ikony Matki Boskiej Lubelskiej, która obecnie znajduje się w cerkwi przy ulicy Ruskiej. Po I wojnie światowej, kiedy ludność prawosławna opuściła Lublin, świątynię przekazano ordynariatowi wojska polskiego. Zdaniem prof. Józefa Ferta z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w procesie odzyskiwania niepodległości cerkiew raziła Polaków. Kojarzyła się z zaborcą, dlatego rada miejska podjęła decyzję o zniszczeniu soboru. Rozbiórkę rozpoczęto w 1924 roku. Materiały budowlane ze świątyni przeznaczono na budowę istniejącego do dziś Domu Żołnierza przy ulicy Żwirki i Wigury. 

Jakiś czas temu pojawił się też inny pomysł, który wzbudzał wiele emocji. Tym razem chodzi o lubelską farę. W styczniu powołano stowarzyszenie, które wyszło z inicjatywą odbudowania pierwszego kościoła parafialnego w Lublinie. Według badań archeologicznych fara została wzniesiona ok. 1282 roku. Jak wtedy wyglądała? Na pewno był to budynek okazały, wzniesiony z cegły, wokół mogła być drewniana zabudowa. To są jednak tylko domysły, bo po budynku zostały jedynie fundamenty. Niestety, przez pożary, które nawiedzały Lublin w XVI i XVII wieku i brak funduszy na remont, kościół św. Michała Archanioła popadał w ruinę. W końcu siedzibę parafii przeniesiono do dzisiejszej archikatedry, a władze zdecydowały o rozbiórce budynku. Fara zniknęła z mapy Lublina w 1855 roku, a na miejscu kościoła stworzono skwer z chodnikiem i trawą. Pierwsze i najszersze badania archeologiczne przy farze przeprowadzono w latach 1937-1938. Prace przerwała jednak wojna. W 1954 roku, aby upiększyć miasto na jubileusz istnienia PRL-u, na placu Po Farze wybudowano fontannę i posadzono drzewa. Dopiero w latach 80. ogłoszono konkurs na zagospodarowanie tego miejsca. Wtedy to po raz pierwszy pojawił się pomysł odbudowy fary. Druga propozycja dotyczyła postawienia w tym miejscu metalowego rusztu w obrysie bryły kościoła i obsadzenie go roślinnością. I trzeci pomysł, który wygrał, czyli nadbudowanie fundamentów świątyni. Chociaż fara już dawno nie istnieje, a plany jej odbudowy raczej pozostaną tylko w fazie pomysłu, to do dziś w Lublinie możemy znaleźć pozostałości po pierwszej lubelskiej parafii. W archikatedrze znajduje się np. chrzcielnica i krzyż trybunalski z fary.

Krzysztof Mucha

Dwupiętrowa kamienica przy Krakowskim Przedmieściu 46, między gmachem Poczty Głównej, a zabudowaniami zakonu kapucynów. Wzniesiono ją w 1877 roku. Przez wiele lat do 1906 roku mieszkał tu m.in. Hieronim Łopaciński, wybitny polski językoznawca. W okresie międzywojennym była tu Wolna Szkoła Malarstwa i Rysunku Janiny Miłosiowej, sklep Wedla, a w jednym z lokali mieścił się zakład fryzjerski damsko-męski Ostrowskiej. 9 września między godz. 9 a 10 przyszedł tu Józef Czechowicz, lubelski poeta i pisarz. Kilka dni wcześniej przyjechał do Lublina z Warszawy.

9 września Niemcy po raz kolejny zaatakowali Lublin. Samoloty uderzyły w centrum miasta. Bomby spadły m.in. na kamienicę przy Krakowskim Przedmieściu. W zakładzie fryzjerskim znajdowało się kilka osób, wśród nich ? Józef Czechowcz. Według wspomnień Henryka Domińskiego, znajomego Czechowicza, ci, którzy wydostali się spod gruzów, znaleźli niezniszczony słownik polsko-niemiecki z napisem na pierwszej stronie: "własność Józefa Czechowicza". Po wojnie kamienica nie została odbudowana. Ku czci poety stanął tam pomnik, a puste miejsce nazwano placem Józefa Czechowicza.

REPRODUKCJA WOJTEK JARGIŁO

W dzień występował tu cyrk, a wieczorami organizowano potańcówki. W 1898 roku u zbiegu ulic Rusałki i Wesołej, na sztucznym półwyspie powstał drewniany teatr letni "Rusałka". Postawił go Adam Wojdaliński, lubelski przedsiębiorca. Charakterystyczny okrągły budynek z drewnianymi lożami nad Bystrzycą mógł pomieścić nawet tysiąc widzów. Wystawiano tu przedstawienia cyrkowe, teatralne i operetki. Były też oczywiście filmy: "Szary automobil" czy "Na kresach miłości". Wieczorami organizowano tu potańcówki, podczas których młodzież skakała przy oberkach i polkach. Sensacje w latach 30. wzbudziło nowo zainstalowane w teatrze elektryczne oświetlenie. Bystrzyca była wtedy miejscem, gdzie lublinianie przychodzili odpocząć, po rzece pływano kajakami, a obok "Rusałki" powstała restauracja. W 1932 roku rozrywkowo-rekreacyjne przedsiębiorstwo Adama Wojdalińskiego zostało jednak zlikwidowane. Budynek teatru letniego rozebrano, a stawy zasypano ziemią.

Przed II wojną światową obok Bramy Krakowskiej i Wieży Trynitarskiej była jedną z najwyższych budowli w mieście. Wieża ciśnień powstała w 1899 roku według projektu Adolfa Weisblata na placu Bernardyńskim (teraz plac Wolności). Konstrukcja wybudowana w stylu neogotyckim przypominała nieco średniowieczne baszty obronne. Czemu miała służyć? Stan sanitarny miasta był zły, nie było wodociągów, a ścieki spływały do Czechówki lub Bystrzycy. Co chwilę szerzyły się epidemie cholery, a pożary były trudne do opanowania z powodu niedostatecznej ilości wody. Wieża ciśnień miała za zadanie gromadzić wodę w przypadku np. awarii wodociągu. Wewnątrz znajdował się zbiornik, który mógł pomieścić do 150 metrów sześciennych wody. Poza tym wieża dzięki sile grawitacji zapewniała stałe ciśnienie w wodociągach. Kiedy w okresie międzywojennym przy Alejach Racławickich powstała nowa wieża, ta na placu Wolności straciła na znaczeniu. Potem podczas Szturmu Armii Czerwonej w 1944 roku konstrukcja doszczętnie spłonęła, budynek po wojnie został więc rozebrany. W 2003 roku w związku z przebudową placu Wolności miejsce, gdzie kiedyś stała wieża, zaznaczono ciemną kostką brukową, a Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji zafundowało fontannę z miniaturą dawnej wieży ciśnień.

Narodowe Archiwum Cyfrowe

Przez prawie 400 lat była jedną z największych budowli w Lublinie i duchowym centrum lubelskich Żydów. Między obecnym dworcem PKS a podnóżem Zamku przez długie lata stała synagoga Maharszala (została tak nazwana na cześć lubelskiego rektora i rabina Salomona Lurii, zwanego Maharszalem) wzniesiona w 1567 roku. Przez lata wygląd barokowej bożnicy bardzo się zmieniał. W 1655 roku doszczętnie spalili ją Kozacy. Świątynia została odbudowana, ale gmina żydowska niezbyt o nią dbała. W efekcie w 1854 roku zawalił się strop i ze starej synagogi pozostały jedynie mury i Aron Ha-Kodesz. Odbudowę zakończono 12 lat później.

W okresie międzywojennym planowano przeprowadzić bardziej rozległy remont, ale wybuch II wojny światowej uniemożliwił te plany. Hitlerowcy zamienili synagogę w przytułek dla wysiedlonych. Potem był tu punkt dla osób, z których formowano transporty do obozu zagłady. Po zakończeniu wojny ruiny synagogi stały jeszcze przez kilka lat. Rozebrano je w 1954 roku i wybudowano dwupasmową aleję Tysiąclecia. Obecnie na miejscu usytuowania synagogi znajduje się tablica pamiątkowa.