To jedna z najpiękniejszych lubelskich kamienic. I ma bardzo niezwykłą historię [ZDJĘCIA]

Na koniec inwestycji Symcha Bromberg polecił jeszcze wyłożyć marmurowe schody czerwonym dywanem. Jakby było mu mało witraży w wielkich oknach i udekorowanych kwiatowymi malowidłami sufitów. Na budowie kamienicy nie oszczędzał. Pieniędzy dorobił się na chmielu. Miał jedną z niewielu w Polsce siarkowni tego surowca, dzięki której konserwował go, by można było go cały rok przechowywać bez obawy, że straci na jakości. Dziś właśnie dzięki temu biznesowi Bromberga jedna z ulic centrum Lublina, Chmielna, zawdzięcza swoją nazwę.

JAKUB ORZECHOWSKI

Kamienica, którą postawił w 1910 r. (dzisiejszy adres 3 Maja 22) długo jeszcze musiała dzielić posesję z siarkownią, która Brombergowi stale przynosiła dochód. Pieniądze miała dawać też kamienica. W takim właśnie celu ją wybudował. Dla siebie wybrał mieszkanie najbardziej okazałe - na pierwszym piętrze. Resztę przeznaczył pod wynajem. Swój lokal urządził najlepiej, bo tylko on miał marmurowe parapety, a mozaiki podłogowe, które do dziś ostały się w kilku pomieszczeniach, są najbardziej dopracowane. Bromberg zajął siedem pokoi. Wszystkie przechodnie. Przestrzeni było tyle, że dało się po mieszkaniu jeździć rowerem. Do tego kuchnia i łazienka. W łazience zachowała się jeszcze oryginalna glazura na ścianach - na wysokości około dwóch metrów zdobi ją fryz z holenderskimi kafelkami, zamawianymi pewnie w Holandii. Każda z płytek jest inna, przedstawiają krajobraz wsi - bydło, wiatraki, gospodarstwa.

Zachowała się też oryginalna wanna, na pięknych, zdobionych nogach. Bromberg miał największą w całej kamienicy.

JAKUB ORZECHOWSKI

Resztę kamienicy wynajął. Na te najbardziej okazałe lokale od frontu mogli pozwolić sobie jedynie najzamożniejsi: lekarze czy adwokaci. Do skromniejszych, w bocznych skrzydłach wprowadzali się nieco mniej zarabiający, np. urzędnicy.

Jednym z bardziej znanych mieszkańców 3 Maja 22 był Lejb Gelibter, znany żydowski działacz społeczny, współtwórca pierwszej żydowskiej spółdzielni mieszkaniowej "Spółdom".

Informacja o jego niespodziewanej śmierci zelektryzowała cały Lublin. 12 listopada 1931 r. powiesił się na linie przymocowanej do drzwi balkonowych.

"Od Krakowskiego Przedmieścia, przez Lubartowską, Piaski, Podzamcze, Wolę i Czechów wszyscy z niedowierzaniem pytali: "Czy to prawda, że nie żyje? Kiedy wieść o śmierci Gelibtera dotarła do Gimnazjum Humanistycznego, natychmiast przerwano w nim lekcje" - pisał Piotr Nazaruk w "Głośniej nad Spółdomem". (Tekst pochodzi z bloga Ośrodka Brama Grodzka-Teatr NN.)

JAKUB ORZECHOWSKI

W 1937 r. Bromberg zdecydował się sprzedać swoją okazałą kamienicę. Być może niepokoiły go wieści o zbliżającej się wojnie, rozważał wyjazd i chciał mieć gotówkę. Zginął w Zagładzie, gdzie dokładnie - tego nie wiadomo.

Dom kupił zamożny ziemianin z okolic Krasnegostawu - Antoni Chrościechowski. Pośrednicy przedstawili mu do wyboru cztery kamienice w Lublinie. Wybrał tę Bromberga. Nigdy tu jednak nie mieszkał na stałe. Zostawił sobie jedno mieszkanie, w którym zatrzymywał się, gdy przyjeżdżał załatwić w mieście interesy.

JAKUB ORZECHOWSKI

Po II wojnie światowej kamienica podzieliła los innych nieruchomości i stała się adresem dla mieszkań z kwaterunku. Pierwsza z lokatorek przybyła spod Wilna. Gdy dotarła do Lublina, postanowiła zamieszkać w pierwszym domu, jaki zobaczyła na swojej drodze (szła dzisiejszą Dolną 3 Maja). Budynek stał zupełnie opustoszały. Potem dokwaterowywano kolejnych lokatorów.

Był to czas, kiedy po czerwonym dywanie zostały już tylko zaczepy (są do dziś). Dla kamienicy to prawdziwy okres próby. Mieszkania były olbrzymie, liczyły minimum 120 metrów, więc dzielono je. Mieszkańcy mieli wspólny korytarz, wspólną łazienkę i kuchnię.

Niektórzy z lokatorów skuwali sztukaterie z sufitów, uważali, że dzięki temu mieszkanie będzie wyglądało nowocześnie. Nieważne, że dekoracje były doskonale wykonane i każde z pomieszczeń miało swój oryginalny wzór. Parkiety zastępowali "nową porządną podłogą" - klepką bukową, często krzywo położoną. Wyburzali przepiękne piece kaflowe, których nie powstydziłyby się pałace, a w ich miejsce stawiali nowsze, mniejsze.

JAKUB ORZECHOWSKI

Jeden epizod z życia kamienicy z tego czasu budził ogromne emocje wśród lublinian. W dwóch pokojach na trzecim piętrze mieszkała tu rodzina Gorzelów. To partyjni aktywiści. Franciszka Gorzelowa była radną Miejskiej Rady Narodowej, przewodniczyła lubelskiej Lidze Kobiet, a przede wszystkim kierowała Spółdzielnią Pracy Usług Kolejowych w Lublinie. Jej mąż, Mieczysław to "znany aktywista społeczny", na początku lat 50. sekretarz Zarządu Okręgu ZBoWiD.

W marcu 1957 r. doszło do tragedii. Ryszard Gorzel, 20-letni mechanik samochodowy, zamordował rodziców młotkiem. Powodem miała być niechęć matki do jego narzeczonej, telefonistki w Urzędzie Pocztowym przy Krakowskim Przedmieściu.

Proces mordercy był jednym z najbardziej wyczekiwanych wydarzeń w mieście. Kiedy ruszył, przed Sądem Wojewódzkim przy Krakowskim Przedmieściu 76 kłębił się tłum. Na salę rozpraw mogli wejść wyłącznie ci, którym wcześniej sąd wydał kartę wstępu. Gorzel został skazany na karę śmierci i stracony.

JAKUB ORZECHOWSKI

Kamienica nigdy jakoś szczególnie nie zaprzątała głowy Ewie van der Veer - Chrościechowskiej, córce Antoniego.

- Wiedziałam, że jest, ale jakichś innych reakcji z mojej strony sobie nie przypominam. To nie był temat do rozmów, nie interesowało mnie to - wspomina.

Jej rodzina mieszkała w Krakowie. Antoni Chrościechowski dla kamienicy zatrudnił administratora, który pobierał czynsze, sprzątał i rozliczał się z właścicielem. - Pamiętam, jak co miesiąc przychodził z Lublina przekaz albo ojciec mówił: już jest początek miesiąca, a jeszcze nie ma pieniędzy.

I w zasadzie tyle wspomnień. Kamienica była jedyną pozostałością po wielkim majątku ziemianina. W 1945 r. całą resztę mu odebrano. Wyjechał na tzw. ziemie odzyskane, specjalista od rolnictwa i hodowli zwierząt, dostał pracę jako inspektor rolny. UB aresztowało go w 1949 r. Trafił na zamek w Lublinie. W więzieniu spędził 11 miesięcy. - Oskarżali go o współpracę z Niemcami, bo nie mogli o pochodzenie szlacheckie. Stracił 20 kilo i wszystkie zęby - opowiada córka.

Potem jeszcze jedno aresztowanie w 1951 r. W 1952 r. spotkał jednego ze swoich znajomych sprzed wojny, który zaproponował mu pracę w Kierownictwie Odnawiania Zamku Królewskiego na Wawelu. Tu przydało się drugie wykształcenie Chrościechowskiego - ekonomiczne. Zajmował się zaopatrzeniem w materiały budowlane, a te do odnowy zabytku bywały nieraz bardzo specyficzne.

- Na przykład tato negocjował z którymś z ówczesnych ministrów wycięcie drzew w Puszczy Białowieskiej, bo w jednej z komnat wawelskich trzeba było wymienić strop. A tak długie belki można było uzyskać jedynie z drzew tam rosnących.

JAKUB ORZECHOWSKI

Po studiach, w 1981 r., Ewa van der Veer-Chrościechowska wyjechała do Paryża, potem do Brukseli. Do Lublina, by mierzyć się z tematem kamienicy, zaczęła przyjeżdżać po śmierci ojca, od 1990 r.

Dziś mówi: - Myślałam, że będę tu mieszkać rok albo dwa. Nie przypuszczałam, że zostanę dłużej. Ale jesteśmy i na razie na wyjazd się nie zanosi.

Przy Zielonej państwo van der Veer założyli sklep z antykami.

JAKUB ORZECHOWSKI

Kiedy przeprowadziła się do Lublina, spojrzała na kamienicę inaczej. - Sama jestem architektem i przez wiele lat zajmowałam się renowacją zabytków w Brukseli. W końcu i tą swoją kamienicą zaczęłam zajmować się tak, jak powinno zajmować się zabytkiem - opowiada Ewa van der Veer-Chrościechowska.

Jednak ona i jej mąż nie są właścicielami całego budynku - Antoni Chrościechowski, gdzieś w latach 70. sprzedał jego część.

Kiedy wprowadzali się na ul. 3 Maja, wiele z lokali było zajętych przez lokatorów z kwaterunku. Jeszcze wtedy trzy rodziny zajmowały jedno mieszkanie. Dziś mniej więcej jedna trzecia budynku jest niezagospodarowana.

- Początkowo traktowaliśmy z mężem kamienicę bardziej jako przygodę. Wydawało nam się, że uda zrobić się jakieś remonty, pozyskać pieniądze z dotacji. Jednak ich wysokość szybko nas rozczarowała. A rzeczywistość jest bardzo przyziemna: rury pękają, lokatorzy nie płacą, hałasują, dewastują, coś się rozpada. I ta wspaniała pałacowa architektura jakoś zbladła przy tych problemach - mówi.

JAKUB ORZECHOWSKI

Wyzwanie, jakie sobie postawili, to przywrócenie kamienicy do takiego stanu przed wojną. - To piękny budynek. Mógłby stać w każdym najbogatszym mieście, w każdej największej metropolii europejskiej - ocenia van der Veer-Chrościechowska.

Lokatorom z kwaterunku na szczęście nie udało się zniszczyć okazałych, dwuskrzydłowych drzwi z secesyjnymi elementami, które prowadzą do każdego z mieszkań. Dawna świetność ukryta jest też pod szarym tynkiem klatki schodowej. Malowana była dwa razy: raz prawdopodobnie w czasie okupacji, drugi - po wojnie. - Na nasze zlecenie historyk sztuki zrobił ekspertyzę. Pamiętam, jak biegał po klatce i mówił: pałac, pałac. Był zachwycony - wspomina Ewa van der Veer-Chrościechowska.

Poproszony o ekspertyzę fachowiec na ścianach klatki odkrył marmoryzajcę, czyli ręcznie malowaną imitację marmuru. Zrobiona była na bardzo wysokim poziomie. Takie właśnie szczegóły dowodzą, że Bromberg na budowie nie oszczędzał i do wykonywania projektu zatrudniał najlepszych.

Malowidła z klatki wciąż pozostają pod tynkiem. Wszystko jest jednak do odzyskania przez konserwatorów. Mimo braku renowacji przestrzeń jest magnesem dla fotografów i filmowców. Podobała się ekipie od "Carte Blanche", ale ponieważ nie dało dostosować się jej do scenariusza, skończyło się na wypożyczeniu mebli z kamienicy. Klatkę schodową można za to oglądać w "Paniach Dulskich".

JAKUB ORZECHOWSKI

Państwo van der Veer systematycznie remontują kamienicę, ale ich możliwości finansowe mocno ich ograniczają.

Za swój duży sukces uważają to, że udaje im się nie dopuszczać do takich kompromisów jak montowanie plastikowych okien czy aluminiowych klamek. Ze wszystkimi detalami po Brombergu nieruchomość ma przetrwać do momentu, aż w końcu znajdą się pieniądze, by ją odrestaurować tak jak na to zasługuje.

- W kamienicy powinni mieszkać zamożni ludzie. Nikt przecież nie wybudował jej z romantycznych powodów, tylko właśnie taka jest jej funkcja. Natomiast nie może jej dziś spełniać, bo aby ją odnowić, trzeba mieć olbrzymi wór pieniędzy - mówi Ewa van der Veer-Chrościechowska.

JAKUB ORZECHOWSKI

Niektóre mieszkania, które do właścicieli wróciły po lokatorach z kwaterunku, są w takim stanie, że nie nadają się nawet do wynajęcia. Nie chodzi tylko o renowację parkietów czy ścian, ale też instalacje. Do wymiany kwalifikuje się chociażby elektryka - przystosowana raczej do jednego, góra dwóch odbiorników prądu.

Są części kamienicy, z których dziś Ewa van der Veer-Chrościechowska, jest wyjątkowo dumna. - Może to trochę zarozumiałe, ale jestem zadowolona z efektu. Udało nam się wyremontować niektóre mieszkania, tak jak powinno się robić. Studenci architektury i historii sztuki mogliby się uczyć o nas - mówi.

JAKUB ORZECHOWSKI

Jedną z takich wzorcowych przestrzeni jest własne mieszkanie państwa van der Veer, które urządzili na ostatnim piętrze. Bromberg wynajmował je prawdopodobnie rodzinie lekarzy.

- Zostawiamy stare drzwi, stare okna. Nie wymieniamy ich, a po prostu cierpliwie odnawiamy. Zauważyłam, że w Polsce ludzie uwielbiają wejść do starego budynku i zacząć od zdania: trzeba wymienić stropy. A jeszcze nawet nie stanęli na tych stropach, nie zobaczyli, jak wyglądają, ale już wiedzą, że trzeba wymienić. I najchętniej pewnie wyburzyliby cały budynek, zostawili jedynie elewację z przodu, a resztę wybudowali od nowa. Na pewno takie rozwiązania są dobre w niektórych przypadkach, ale nie w każdym. Ludzie nie mają cierpliwości do odnawiania starych rzeczy - mówi właścicielka.

I dodaje: - Ale na rynku nie ma też rzemieślników, którzy przy renowacji takiej starej kamienicy powinni pracować. Na przykład stolarze, którzy mają cierpliwość i serce, by grzebać przy starych drzwiach. Teraz ludzie przychodzą i chcą mieć szybko efekt. Dlatego wolą wymieniać, bo to szybciej. Potem jadą na Zachód i mówią, jak tam pięknie. A tam ludzie zachowują stare detale, mają świadomość, że są ładne. Nawet gdzieś na wsiach czy w małych miasteczkach prosty człowiek wie o tym, że ma stare drzwi i ruszać ich nie może. Co najwyżej oczyścić, odnowić, ale nie wyrzucić. W Polsce ciągle króluje zwrot: do wymiany. Wszystko do wymiany. Słyszałam to wiele razy.

JAKUB ORZECHOWSKI

W swoim mieszkaniu zdecydowała odrestaurować przedwojenne półki w kuchennej szafce. 

- Stolarz mi radził, że lepiej nowe. Ale nie. Właśnie nie. W Polsce jest wiele zabytków, które po odnowieniu wyglądają jak zupełnie nowe. Nawet jeżeli zachowano różne detale architektoniczne, to stojąc przed takim budynkiem można się jednak zastanawiać, czy on jest stary czy to tylko kopia starego. A to tak nie powinno być. W Belgii istnieją duże składy antykwaryczne, które sprzedają małe elementy architektoniczne: stare drzwi, schody, kamienne elementy. I wielu ludzi dba właśnie o te szczegóły. Kupują drzwi, okna i wstawiają je do kamienic, które remontują.

JAKUB ORZECHOWSKI

Przy odnawianiu mieszkania Ewy van der Veer-Chrościechowskiej też królowała zasada, by niczego nie wymieniać. Dzięki temu na swoim miejscu pozostała kratka wentylacyjna z secesyjnym motywem, stiukowe dekoracje sufitów znów świetnie się prezentują, a tam, gdzie się dało - z wielką pieczołowitością zrekonstruowana została mozaika parkietowa. Mieszkanie Bromberga, na razie zamknięte, jeszcze czeka na swoją kolej.

JAKUB ORZECHOWSKI